W maju 2023 roku kolejne grono maturzystów podejdzie do egzaminu dojrzałości. Wśród wielu książek i wierszy omawioanych w toku nauki są też te, które otrzymały status lektury z gwiazdką, czyli takiej, na którą trzeba zwrócić szczególną uwagę i znać jej treść oraz problematykę bardzo dokładnie. Czas na powtórkę! Z poziomu gimnazjum status lektury z gwiazdką otrzymały: - Jan Kochanowski: wybrane fraszki, treny (V, VII, VIII) - Ignacy Krasicki: wybrane bajki - Aleksander Fredro: Zemsta - Adam Mickiewicz: Dziady cz. II - Henryk Sienkiewicz: Wybrana powieść historyczna (Quo Vadis, Krzyżacy lub Potop) Pojawiające się słowo „wybrane” sugeruje, by był to więcej niż jeden utwór. Nie narzuca natomiast znajomości konkretnej bajki czy fraszki. Powtarzając problematykę utworów warto sięgnąć do opracowania, które pomoże przypomnieć materiał sprzed kilku lat. Z poziomu szkoły ponadpodstawowej gwiazdką oznaczone zostały pozycje: - Bogurodzica - Jan Kochanowski: wybrane Pieśni, Treny (inne niż w gimnazjum) i wybrany psalm - Adam Mickiewicz: Dziady cz. III oraz Pan Tadeusz - Bolesław Prus: Lalka - Stanisław Wyspiański: Wesele - Bruno Schulz: wybrane opowiadanie - Witold Gombrowicz: Ferdydurke (w całości lub w części) Poniżej znajdziesz krótką powtórkę lektur z gwiazdką ze szkoły ponadpodstawowej. Bogurodzica epoka - średniowiecze rodzaj literacki – epika gatunek literacki – pieśń religijna - hymn Bogurodzica to najstarsza polska pieśń religijna, należąca do zabytków języka polskiego. Najwierniejszy odpis pochodzi z początku XV wieku, a za datę powstania przyjmuje się obecnie połowę XIII wieku. Dotyczy to jednak dwóch pierwszych, najstarszych zwrotek. Kolejne strofy były dodawane w przeciągu wielu lat, co świadczy o popularności pieśni. Jan Długosz określał ją mianem carmen patrium, czyli pieśnią ojców. To określenie potwierdza ważną, narodowotwórczą funkcję tego utworu w polskiej kulturze i historii. Śpiewano ją w ważnych momentach historycznych, była pieśnią bojową polskiego rycerstwa pod Grunwaldem, uznaje się ją za pierwszy polski hymn państwowy. Utwór jest anonimowy. Każda zwrotka zawiera apostrofę i prośbę. Pierwsza strofa to modlitwa skierowana do Matki Bożej, prośba do niej o wstawienie się u Chrystusa i wyproszenie łask. Druga strofa to już prośba kierowana do samego Chrystusa, aby ze względu na Jana Chrzciciela wysłuchał modlitw i dał łaskę pobożnego, dostatniego życia doczesnego i życia wiecznego po śmierci. Strofy kończą się zwrotem Kyrie Elejson. Warto zwrócić uwagę na charakterystyczny dla sztuki średniowiecznej motyw deesis (gr. prośba, błaganie), przedstawiający trzy postaci: Chrystusa, Maryję i Jana Chrzciciela. Typowe dla Średniowiecza było bowiem zanoszenie próśb do Boga przez pośredników (tu Maryja i Jan Chrzciciel), gdyż ludzie uważali się za niegodnych i zbyt grzesznych. Utwór jest typowy także dla występującego wtedy powszechnie kultu maryjnego (inny to np. Lament Świętokrzyski). W języku pieśni, ze względu na czas powstania, występuje wiele archaizmów (dawnych form). Ich rodzaje: - słowotwórcze – np. Bożyc (syn Boga), przebyt (pobyt) - składniowe – np. Bogiem sławiena (wielbiona przez Boga) - fonetyczne – np. Krzciciel (Chrzciciel) - fleksyjne – np. zyszczy, spuści, raczy (tryb rozkazujący, który miał końcówkę i/y) - leksykalne (znaczeniowe) – np. Gospodzin (Chrystus), zwolena (wybrana), dziela (dla) Jan Kochanowski epoka - renesans rodzaj literacki – liryka Pieśni Pieśń to gatunek literacki sięgający antyku, wtedy ściśle związany z muzyką. Pieśni wykonywano przy akompaniamencie instrumentów, często z towarzyszeniem tańca. Pieśni tworzył Horacy, i to nim inspirował się Kochanowski. Jego zbiór liczy 49 utworów. Pieśń XXIV Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony Ta pieśń to swobodny przekład pieśni „Do Mecenasa” Horacego. Poeta zmienił realia rzymskie na polskie. Porusza temat sztuki oraz postaci samego poety jako jednostki wybitnej, wyrastającej ponad śmiertelników ze względu na posiadany talent. Twórczość zapewni mu nie tylko światową sławę, ale i nieśmiertelność. Podmiot liryczny można utożsamić z autorem, wyraża przekonanie o dwoistości swojej natury: jest człowiekiem i poetą. Śmierć ciała będzie uwolnieniem drugiej części natury, która przyjmie postać ptaka i dzięki potężnym skrzydłom wzleci w przestworza, ponad ziemską rzeczywistość. Talent poetycki daje artyście nieśmiertelność, pozwala żyć wiecznie w dziełach i pamięci kolejnych pokoleń. Dlatego podmiot liryczny nie życzy sobie wykwintnych ceremonii pogrzebowych jako zbytecznych i dotyczących jedynie ciała. On pozostanie żywy w dziełach i sercach. Topos non omnis moriar (nie wszystek umrę) – przekonanie o mocy i trwałości poezji, wiara, że po śmierci pozostanie po poecie sława i poezja. Tu wizja lotu ptaka nad krajami. Pieśń XXV Czego chcesz od nas Panie Nadawcą w utworze jest człowiek – jeden z wielu, który dziękuje Bogu za stworzenie świata i wszelkie dary oraz prosi Go o opiekę nad ludzkością. Poetycki obraz ukazuje Boga jako rzemieślnika, architekta i budowniczego. Bóg nie jest przedstawiany jako surowy i groźny, ale jako bliski, dobry i kochający opiekun ludzi. Jest hojny, wszechobecny, panuje nad światem, a w jego dziele panuje ład i harmonia. Podmiot liryczny zadaje pytanie retoryczne: Czego chcesz od nas? Zna odpowiedź i określa rolę ludzi, którzy powinni być wdzięczni Bogu za łaski i prosić o opiekę. Pieśń ma wyraźnie renesansowy charakter – podmiot liryczny jest pełen radości z życia, dostrzega harmonię świata która ma stanowić odbicie harmonii idealnego Stwórcy. Pieśń jest hymnem, czyli pieśnią o uroczystym, podniosłym charakterze, tu pochwalnym na cześć Boga. Pojawiają się w niej epitety, wyliczenia podkreślające wszechobecność Boga (np. i w otchłani, i w morzu). Znajdziemy w niej apostrofę, czyli bezpośredni zwrot skierowany do Boga, oraz personifikację, czyli nadanie naturze postaci ludzkiej. Treny Tren to gatunek wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej (żałobnej), wyraża smutek, żal po śmierci osoby godnej, zasłużonej. Treny poświęcane były osobom wybitnym, wymieniały ich zasługi. Jan Kochanowski bohaterką trenów uczynił swoją zmarłą, 2,5-letnią córeczkę Urszulę, a więc zwykłą, małą dziewczynkę. Treny są demonstracją jego żalu, cierpienia, rozpamiętują stratę, pochwalają zalety dziewczynki by doprowadzić do spokoju serca i pojednania z Bogiem. Cykl Trenów to 19 utworów. Bohaterem lirycznym jest w nich cierpiący po stracie córki ojciec, który wspomina córeczkę, opisuje życie z nią. Przedstawia swoją rozpacz i cierpienie oraz sposoby radzenia sobie – żal, bunt aż do pogodzenia się z sytuacją i pocieszenie. Tren II Zawiera wizerunek ojca – poety, artysty, który złamany cierpieniem używa swojego talentu by opłakiwać zmarłą. Nie spodziewał się, że będzie musiał poświęcać wiersze zmarłemu dziecku. Posuwa się do zaprzeczenia doskonałości świata stworzonego przez Boga, gdyż panuje w nim prawo, zgodnie z którym umiera małe dziecko. Obraz rodziców opłakujących dziecko pokazuje chaos świata, gdzie zgodnie z porządkiem rzeczy to dziecko powinno opłakiwać rodziców. Tren XIX – Albo Sen Ostatni tren. Jest opisem snu, gdzie zmarła matka podmiotu lirycznego trzyma Urszulkę na rękach i opisuje synowi jak wygląda niebo, gdzie obie przebywają. Mówi o spokoju, szczęściu, braku cierpienia i trosk. Poeta czuje się pocieszony, że prawdziwym celem życia na ziemi jest życie wieczne, wobec którego to co „tutaj” jest tylko epizodem. Pokrzepia go myśl, że zobaczy swoje dziecko w niebie, a teraz nie musi się o nie martwić, bo jest bezpieczne i szczęśliwe. Powraca ład, harmonia i porządek świata przenikniętego zamysłem Boga, który nie pragnie krzywdy człowieka. Podkreślona jest lecznicza właściwość czasu. Psalmy Psalm – utwór wywodzący się z Biblii, o charakterze modlitewnym. Może mieć charakter dziękczynny, błagalny, pochwalny, pokutny. Psalmy Kochanowskiego to parafraza poetycka biblijnej Księgi Psalmów Psalm 130 Psalm ma charakter pokutny. Podmiotem lirycznym jest człowiek błagający Boga o litość i miłosierdzie. Adresatem jest Bóg, ukazany jako Sędzia, który będzie ważył ludzkie uczynki. Sąd Boga jest srogi, podmiot liryczny ma świadomość grzeszności każdego człowieka, ale ufa w dobroć i miłosierdzie Stwórcy. Człowiek jest grzeszny i słaby, pełen zmartwień i trosk, wierzy jednak, że Bóg jest dobry i we właściwej chwili wyzwoli człowieka z jego cierpień. Ta wiara jest źródłem radości i siły. Zajrzyj do kolejnej części naszej Powtórki Lektur do Matury: Powtórka lektur do matury - część 2